ปทุมํ ยถาติ ยถา สตปตฺตํ รตฺตปทุมํฯ โกกนทนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปาโตติ ปเคว สุริยุคฺคมนกาเล ฯ สิยาติ ภเวยฺยฯ อวีตคนฺธนฺติ อวิคตคนฺธํฯ องฺคีรสนฺติ ภควโต องฺคมงฺเคหิ รสฺมิโย นิจฺฉรนฺติ, ตสฺมา องฺคีรโสติ วุจฺจติฯ ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเขติ ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ อาโลกกรณวเสน อนฺตลิกฺเข ตปนฺตํ อาทิจฺจํ วิย วิโรจมานํฯ องฺคีรสํ ปสฺสาติ อตฺตานเมว วา มหาชนํ วา สนฺธาย เอวํ วทติฯ

6. มหาสุปินสุตฺตวณฺณนา

[196] ฉฏฺเฐ มหาสุปินาติ มหนฺเตหิ ปุริเสหิ ปสฺสิตพฺพโต มหนฺตานญฺจ อตฺถานํ นิมิตฺตภาวโต มหาสุปินาฯ ปาตุรเหสุนฺติ ปากฏา อเหสุํฯ ตตฺถ สุปินํ ปสฺสนฺโต จตูหิ การเณหิ ปสฺสติ ธาตุกฺโขภโต วา อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วาติฯ

ตตฺถ ปิตฺตาทีนํ โขภกรณปจฺจยปฺปโยเคน ขุภิตธาตุโก ธาตุกฺโขภโต สุปินํ ปสฺสติฯ ปสฺสนฺโต จ นานาวิธํ สุปินํ ปสฺสติ ปพฺพตา ปตนฺโต วิย, อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย, วาฬมิคหตฺถิโจราทีหิ อนุพทฺโธ วิย จฯ อนุภูตปุพฺพโต ปสฺสนฺโต ปุพฺเพ อนุภูตปุพฺพํ อารมฺมณํ ปสฺสติฯ เทวโตปสํหารโต ปสฺสนฺตสฺส เทวตา อตฺถกามตาย วา อนตฺถกามตาย วา อตฺถาย วา อนตฺถาย วา นานาวิธานิ อารมฺมณานิ อุปสํหรนฺติฯ โส ตาสํ เทวตานํ อานุภาเวน ตานิ อารมฺมณานิ ปสฺสติฯ ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสนฺโต ปุญฺญาปุญฺญวเสน อุปฺปชฺชิตุกามสฺส อตฺถสฺส วา อนตฺถสฺส วา ปุพฺพนิมิตฺตภูตํ สุปินํ ปสฺสติ โพธิสตฺตมาตา วิย ปุตฺตปฏิลาภนิมิตฺตํ, โกสลราชา วิย โสฬส สุปิเน, อยเมว ภควา โพธิสตฺตภูโต อิเม ปญฺจ มหาสุปิเน วิย จาติฯ

ตตฺถ ยํ ธาตุกฺโขภโต อนุภูตปุพฺพโต จ สุปิเน ปสฺสติ, น ตํ สจฺจํ โหติฯ ยํ เทวโตปสํหารโต ปสฺสติ, ตํ สจฺจํ วา โหติ อลิกํ วาฯ กุทฺธา หิ เทวตา อุปาเยน วินาเสตุกามา วิปรีตมฺปิ กตฺวา ทสฺเสนฺติฯ

ยํ ปน ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ, ตํ เอกนฺตํ สจฺจเมว โหติฯ เอเตสํ จตุนฺนํ มูลการณานํ สํสคฺคเภทโตปิ สุปินเภโท โหติเยวฯ

ตํ ปเนตํ จตุพฺพิธมฺปิ สุปินํ เสขปุถุชฺชนาว ปสฺสนฺติ อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา, อเสขา น ปสฺสนฺติ ปหีนวิปลฺลาสตฺตาฯ กิํ ปเนตํ ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ ปฏิพุทฺโธ, อุทาหุ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธติ? กิญฺเจตฺถ ยทิ ตาว สุตฺโต ปสฺสติ, อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชติฯ ภวงฺคจิตฺเตน หิ สุปติ, ตํ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ ราคาทิสมฺปยุตฺตํ วา น โหติฯ สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส จ อีทิสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อถ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, วินยวิโรโธ อาปชฺชติฯ ยญฺหิ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, ตํ สพฺโพหาริกจิตฺเตน ปสฺสติฯ สพฺโพหาริกจิตฺเตน จ กเต วีติกฺกเม อนาปตฺติ นาม นตฺถิฯ สุปินํ ปสฺสนฺเตน ปน กเตปิ วีติกฺกเม เอกนฺตํ อนาปตฺติ เอวฯ อถ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, น นาม ปสฺสติฯ เอวญฺจ สติ สุปินสฺส อภาโว จ อาปชฺชติ? น อภาโวฯ กสฺมา? ยสฺมา กปิมิทฺธปเรโต ปสฺสติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘กปิมิทฺธปเรโต โข, มหาราช, สุปินํ ปสฺสตี’’ติฯ

กปิมิทฺธปเรโตติ มกฺกฏนิทฺทาย ยุตฺโตฯ ยถา หิ มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา โหติ, เอวํ ยา นิทฺทา ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุปริวตฺตา, ยสฺสา ปวตฺติยํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺคโต อุตฺตรณํ โหติ, ตาย ยุตฺโต สุปินํ ปสฺสติฯ เตนายํ สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ อพฺยากโตปิฯ ตตฺถ สุปินนฺเต เจติยวนฺทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนาทีนิ กโรนฺตสฺส กุสโล, ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อกุสโล, ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโต อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณ อพฺยากโตติ เวทิตพฺโพฯ สฺวายํ ทุพฺพลวตฺถุกตฺตา เจตนาย ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ อสมตฺโถฯ ปวตฺเต ปน อญฺเญหิ กุสลากุสเลหิ อุปตฺถมฺภิโต วิปากํ เทติฯ กิญฺจาปิ วิปากํ เทติ, อถ โข อวิสเย อุปฺปนฺนตฺตา อพฺโพหาริกาว สุปินนฺตเจตนาฯ โส ปเนส สุปิโน กาลวเสนปิ ทิวา ตาว ทิฏฺโฐ น สเมติ, ตถา ปฐมยาเม มชฺฌิมยาเม ปจฺฉิมยาเม จฯ

พลวปจฺจูเส ปน อสิตปีตขายิเต สมฺมา ปริณามํ คเต กายสฺมิํ โอชาย ปติฏฺฐิตาย อรุเณ อุคฺคจฺฉมาเนว ทิฏฺโฐ สุปิโน สเมติฯ อิฏฺฐนิมิตฺตํ สุปินํ ปสฺสนฺโต อิฏฺฐํ ปฏิลภติ, อนิฏฺฐนิมิตฺตํ ปสฺสนฺโต อนิฏฺฐํฯ

อิเม ปน ปญฺจ มหาสุปิเน เนว โลกิยมหาชโน ปสฺสติ, น มหาราชาโน, น จกฺกวตฺติราชาโน, น อคฺคสาวกา, น ปจฺเจกพุทฺธา, น สมฺมาสมฺพุทฺธา, เอโก สพฺพญฺญุโพธิสตฺโตเยว ปสฺสติฯ อมฺหากํ ปน โพธิสตฺโต กทา อิเม สุปิเน ปสฺสีติ? ‘‘สฺเว พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ จาตุทฺทสิยํ ปกฺขสฺส รตฺติวิภายนกาเล ปสฺสิฯ เตรสิยนฺติปิ วทนฺติเยวฯ โส อิเม สุปิเน ทิสฺวา อุฏฺฐาย ปลฺลงฺกํ อาภุญฺชิตฺวา นิสินฺโน จินฺเตสิ – ‘‘สเจ มยา กปิลวตฺถุนคเร อิเม สุปินา ทิฏฺฐา อสฺสุ, ปิตุ มหาราชสฺส กเถยฺยํฯ สเจ ปน เม มาตา ชีเวยฺย, ตสฺสา กเถยฺยํฯ อิมสฺมิํ โข ปน ฐาเน อิเมสํ ปฏิคฺคาหโก นาม นตฺถิ, อหเมว ปฏิคณฺหิสฺสามี’’ติฯ ตโต ‘‘อิทํ อิมสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ อิทํ อิมสฺสา’’ติ สยเมว สุปิเน ปฏิคฺคณฺหิตฺวา อุรุเวลคาเม สุชาตาย ทินฺนํ ปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห โพธิํ ปตฺวา อนุกฺกเมน เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตโน มกุลพุทฺธกาเล ทิฏฺเฐ ปญฺจ มหาสุปิเน วิตฺถาเรตุํ ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา อิมํ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺถ มหาปถวีติ จกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรตฺวา ฐิตา มหาปถวีฯ มหาสยนํ อโหสีติ สิริสยนํ อโหสิฯ โอหิโตติ ฐปิโตฯ โส ปน น อุทกสฺมิํเยว ฐปิโต อโหสิ, อถ โข ปาจีนสมุทฺทสฺส อุปรูปริภาเคน คนฺตฺวา ปาจีนจกฺกวาฬมตฺถเก ฐปิโต อโหสีติ เวทิตพฺโพฯ ปจฺฉิเม สมุทฺเท ทกฺขิเณ สมุทฺเทติ เอเตสุปิ เอเสว นโยฯ ติริยา นาม ติณชาตีติ ทพฺพติณํ วุจฺจติฯ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ฐิตา อโหสีติ นงฺคลมตฺเตน รตฺตทณฺเฑน นาภิโต อุคฺคนฺตฺวา ปสฺสนฺตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ พฺยามมตฺตํ ยฏฺฐิมตฺตํ คาวุตมตฺตํ อฑฺฒโยชนมตฺตํ โยชนมตฺตนฺติ เอวํ อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา อเนกโยชนสหสฺสํ นภํ อาหจฺจ ฐิตา อโหสิฯ ปาเทหิ อุสฺสกฺกิตฺวาติ อคฺคนขโต ปฏฺฐาย ปาเทหิ อภิรุหิตฺวาฯ นานาวณฺณาติ เอโก นีลวณฺโณ, เอโก ปีตวณฺโณ, เอโก โลหิตวณฺโณ, เอโก ปณฺฑุปลาสวณฺโณติ เอวํ นานาวณฺณาฯ เสตาติ ปณฺฑรา ปริสุทฺธาฯ มหโต มีฬฺหปพฺพตสฺสาติ ติโยชนุพฺเพธสฺส คูถปพฺพตสฺสฯ

อุปรูปริ จงฺกมตีติ มตฺถกมตฺถเก จงฺกมติ ฯ ทีฆายุกพุทฺธา ปน ติโยชนิเก มีฬฺหปพฺพเต อนุปวิสิตฺวา นิสินฺนา วิย โหนฺติฯ

เอวํ เอตฺตเกน ฐาเนน ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สห ปุพฺพนิมิตฺเตหิ ปฏิลาภํ ทสฺเสตุํ ยมฺปิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺพคุณทายกตฺตา พุทฺธานํ อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตรา สมฺมาสมฺโพธิ นามฯ ตสฺมา ยํ โส จกฺกวาฬมหาปถวิํ สิริสยนภูตํ อทฺทส, ตํ พุทฺธภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ยํ หิมวนฺตปพฺพตราชานํ พิมฺโพหนํ อทฺทส, ตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณพิมฺโพหนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ยํ จตฺตาโร หตฺถปาเท จกฺกวาฬมตฺถเก ฐิเต อทฺทส, ตํ ธมฺมจกฺกสฺส อปฺปฏิวตฺติยภาเว ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ยํ อตฺตานํ อุตฺตานกํ นิปนฺนํ อทฺทส, ตํ ตีสุ ภเวสุ อวกุชฺชานํ สตฺตานํ อุตฺตานมุขภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ยํ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ปสฺสนฺโต วิย อโหสิ, ตํ ทิพฺพจกฺขุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ยํ ยาว ภวคฺคา เอกาโลกํ อโหสิ, ตํ อนาวรณญาณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ เสสํ ปาฬิวเสเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

7. วสฺสสุตฺตวณฺณนา

[197] สตฺตเม เนมิตฺตาติ นิมิตฺตปาฐกาฯ เตโชธาตุ ปกุปฺปตีติ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติฯ ปาณินา อุทกํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อุปฺปนฺนํ อุตุสมุฏฺฐานํ อุทกํ ติโยชนสเตน หตฺเถน ปฏิคฺคเหตฺวาฯ ปมตฺตา โหนฺตีติ อตฺตโน กีฬาย ปมตฺตา โหนฺติ วิปฺปวุฏฺฐสติโนฯ เตสญฺหิ สกาย รติยา ‘‘รมามา’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน อกาเลปิ เทโว วสฺสติ, ตทภาเว น วสฺสติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘น กาลวสฺส’’นฺติฯ อฏฺฐมนวมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

10. นิสฺสารณียสุตฺตวณฺณนา

[200] ทสเม นิสฺสารณียาติ นิสฺสฏา วิสญฺญุตฺตาฯ ธาตุโยติ อตฺตสุญฺญสภาวาฯ กามํ มนสิกโรโตติ กามํ มนสิกโรนฺตสฺส, อสุภชฺฌานโต วุฏฺฐาย อคทํ คเหตฺวา วิสํ วีมํสนฺโต วิย วีมํสนตฺถํ กามาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ น ปกฺขนฺทตีติ นปฺปวิสติฯ นปฺปสีทตีติ ปสาทํ นาปชฺชติฯ น สนฺติฏฺฐตีติ นปฺปติฏฺฐหติฯ น วิมุจฺจตีติ น อธิมุจฺจติฯ ยถา ปน กุกฺกุฏปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปฏิลียติ ปติกุฏติ ปติวฏฺฏติ น สํปสารียติ, เอวํ ปฏิลียติ น สํปสารียติฯ เนกฺขมฺมํ โข ปนาติ อิธ เนกฺขมฺมํ นาม อสุเภสุ ปฐมชฺฌานํ, ตทสฺส มนสิกโรโต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ ตสฺส ตํ จิตฺตนฺติ ตสฺส ตํ อสุภชฺฌานจิตฺตํฯ สุคตนฺติ โคจเร คตตฺตา สุฏฺฐุ คตํฯ สุภาวิตนฺติ อหานภาคิยตฺตา สุฏฺฐุ ภาวิตํฯ สุวุฏฺฐิตนฺติ กามโต วุฏฺฐิตํฯ สุวิมุตฺตนฺติ กาเมหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตํฯ กามปจฺจยา อาสวา นาม กามเหตุกา จตฺตาโร อาสวาฯ วิฆาตาติ ทุกฺขาฯ ปริฬาหาติ กามราคปริฬาหาฯ น โส ตํ เวทนํ เวทิยตีติ โส ตํ กามเวทนํ วิฆาตปริฬาหเวทนญฺจ น เวทิยติฯ อิทมกฺขาตํ กามานํ นิสฺสรณนฺติ อิทํ อสุภชฺฌานํ กาเมหิ นิสฺสฏตฺตา กามานํ นิสฺสรณนฺติ อกฺขาตํฯ โย ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตติยมคฺคํ ปตฺวา อนาคามิผเลน นิพฺพานํ ทิสฺวา ‘‘ปุน กามา นาม นตฺถี’’ติ ชานาติฯ ตสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตนิสฺสรณเมวฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

อยํ ปน วิเสโส – ทุติยวาเร เมตฺตาฌานานิ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ นามฯ ตติยวาเร กรุณาฌานานิ วิหิํสาย นิสฺสรณํ นามฯ จตุตฺถวาเร อรูปชฺฌานานิ รูปานํ นิสฺสรณํ นามฯ อจฺจนฺตนิสฺสรณญฺเจตฺถ อรหตฺตผลํ โยเชตพฺพํฯ ปญฺจมวาเร สกฺกายํ มนสิกโรโตติ สุทฺธสงฺขาเร ปริคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส สุกฺขวิปสฺสกสฺส ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย วีมํสนตฺถํ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺสฯ อิทมกฺขาตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณนฺติ อิทํ อรหตฺตมคฺเคน จ ผเลน จ นิพฺพานํ ทิสฺวา ฐิตสฺส ภิกฺขุโน ‘‘ปุน สกฺกาโย นตฺถี’’ติ อุปฺปนฺนํ อรหตฺตผลสมาปตฺติจิตฺตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณนฺติ อกฺขาตํฯ อิทานิ เอวํ สกฺกายนิสฺสรณํ นิโรธํ ปตฺวา ฐิตสฺส ขีณาสวสฺส วณฺณํ กเถนฺโต ตสฺส กามนนฺทีปิ นานุเสตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ นานุเสตีติ น นิพฺพตฺตติฯ อนนุสยาติ อนิพฺพตฺติยาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

พฺราหฺมณวคฺโค ปญฺจโมฯ

จตุตฺถปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

5. ปญฺจมปณฺณาสกํ

(21) 1. กิมิลวคฺโค

1. กิมิลสุตฺตวณฺณนา

[201] ปญฺจมสฺส ปฐเม กิมิลายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ นิจุลวเนติ มุจลินฺทวเนฯ เอตทโวจาติ อยํ กิร เถโร ตสฺมิํเยว นคเร เสฏฺฐิปุตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปุพฺเพนิวาสญาณํ ปฏิลภิฯ โส อตฺตนา นิวุตฺถํ ขนฺธสนฺตานํ อนุสฺสรนฺโต กสฺสปทสพลสฺส สาสโนสกฺกนกาเล ปพฺพชิตฺวา จตูสุ ปริสาสุ สาสเน อคารวํ กโรนฺตีสุ นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา ปพฺพตํ อารุยฺห ตตฺถ สมณธมฺมํ กตฺวา อตฺตโน นิวุตฺถภาวํ อทฺทสฯ โส ‘‘สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ การณํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ เอตํ ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ

สตฺถริ อคารวา วิหรนฺติ อปฺปติสฺสาติ สตฺถริ คารวญฺเจว เชฏฺฐกภาวญฺจ อนุปฏฺฐเปตฺวา วิหรนฺติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ เจติยงฺคณาทีสุ ฉตฺตํ ธาเรตฺวา อุปาหนา อารุยฺห วิจรนฺโต นานปฺปการญฺจ นิรตฺถกกถํ กเถนฺโต สตฺถริ อคารโว วิหรติ นามฯ ธมฺมสฺสวนคฺเค ปน นิสีทิตฺวา นิทฺทายนฺโต เจว นานปฺปการญฺจ นิรตฺถกกถํ กเถนฺโต ธมฺเม อคารโว วิหรติ นามฯ สงฺฆมชฺเฌ พาหาวิกฺเขปกํ นานตฺตกถํ กเถนฺโต เถรนวมชฺฌิเมสุ จ จิตฺตีการํ อกโรนฺโต สงฺเฆ อคารโว วิหรติ นามฯ สิกฺขํ อปริปูเรนฺโต สิกฺขาย อคารโว วิหรติ นามฯ อญฺญมญฺญํ กลหภณฺฑนาทีนิ กโรนฺโต อญฺญมญฺญํ อคารโว วิหรติ นามฯ ทุติยํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

3. อสฺสาชานียสุตฺตวณฺณนา

[203-204] ตติเย อชฺชเวนาติ อุชุภาเวน อวงฺกคมเนนฯ ชเวนาติ ปทชเวนฯ มทฺทเวนาติ สรีรมุทุตายฯ ขนฺติยาติ อธิวาสนกฺขนฺติยาฯ โสรจฺเจนาติ สุจิสีลตายฯ ภิกฺขุวาเร อชฺชวนฺติ ญาณสฺส อุชุกคมนํฯ ชโวติ สูรํ หุตฺวา ญาณสฺส คมนภาโวฯ มทฺทวนฺติ สีลมทฺทวํฯ ขนฺตีติ อธิวาสนกฺขนฺติเยวฯ โสรจฺจํ สุจิสีลตาเยวฯ จตุตฺเถ ปญฺจ พลานิ มิสฺสกานิ กถิตานิฯ

5. เจโตขิลสุตฺตวณฺณนา

[205] ปญฺจเม เจโตขิลาติ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวา, กจวรภาวา, ขาณุกภาวาฯ สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ สรีเร วา คุเณ วา กงฺขติฯ สรีเร กงฺขมาโน ‘‘ทฺวตฺติํสวรปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ นาม สรีรํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติ, คุเณ กงฺขมาโน ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติฯ วิจิกิจฺฉตีติ วิจินนฺโต กิจฺฉติ, ทุกฺขํ อาปชฺชติ, วินิจฺเฉตุํ น สกฺโกติฯ นาธิมุจฺจตีติ เอวเมตนฺติ อธิโมกฺขํ น ปฏิลภติฯ น สมฺปสีทตีติ คุเณสุ โอตริตฺวา นิพฺพิจิกิจฺฉภาเวน ปสีทิตุํ อนาวิโล ภวิตุํ น สกฺโกติฯ อาตปฺปายาติ กิเลสสนฺตาปกวีริยกรณตฺถายฯ อนุโยคายาติ ปุนปฺปุนํ โยคายฯ สาตจฺจายาติ สตตกิริยายฯ ปธานายาติ ปทหนตฺถายฯ อยํ ปฐโม เจโตขิโลติ อยํ สตฺถริ วิจิกิจฺฉาสงฺขาโต ปฐโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว เอวเมตสฺส ภิกฺขุโน อปฺปหีโน โหติฯ

ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเม จ ปฏิเวธธมฺเม จฯ ปริยตฺติธมฺเม กงฺขมาโน ‘‘เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ วทนฺติ, อตฺถิ นุ โข เอตํ นตฺถี’’ติ กงฺขติฯ ปฏิเวธธมฺเม กงฺขมาโน ‘‘วิปสฺสนานิสฺสนฺโท มคฺโค นาม, มคฺคนิสฺสนฺทํ ผลํ นาม, สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสคฺโค นิพฺพานํ นามาติ วทนฺติ, ตํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติฯ สงฺเฆ กงฺขตีติ ‘‘อุชุปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทีนํ ปทานํ วเสน ‘‘เอวรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา จตฺตาโร ผลฏฺฐาติ อฏฺฐนฺนํ ปุคฺคลานํ สมูหภูโต สงฺโฆ นาม อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติฯ สิกฺขาย กงฺขมาโน ‘‘อธิสีลสิกฺขา นาม อธิจิตฺตอธิปญฺญาสิกฺขา นามาติ วทนฺติ, สา อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติฯ อยํ ปญฺจโมติ อยํ สพฺรหฺมจารีสุ โกปสงฺขาโต ปญฺจโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว กจวรภาโว ขาณุกภาโวฯ

6. วินิพนฺธสุตฺตวณฺณนา

[206] ฉฏฺเฐ เจตโสวินิพนฺธาติ จิตฺตํ วินิพนฺธิตฺวา มุฏฺฐิยํ กตฺวา วิย คณฺหนฺตีติ เจตโสวินิพนฺธาฯ กาเมติ วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปิฯ กาเยติ อตฺตโน กาเยฯ รูเปติ พหิทฺธารูเปฯ ยาวทตฺถนฺติ ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํฯ อุทราวเทหกนฺติ อุทรปูรํฯ ตญฺหิ อุทรํ อวเทหนโต อุทราวเทหกนฺติ วุจฺจติฯ เสยฺยสุขนฺติ มญฺจปีฐสุขํ, อุตุสุขํ วาฯ ปสฺสสุขนฺติ ยถา สมฺปริวตฺตกํ สยนฺตสฺส ทกฺขิณปสฺส วามปสฺสานํ สุขํ โหติ, เอวํ อุปฺปนฺนสุขํฯ มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํฯ อนุยุตฺโตติ ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรติฯ ปณิธายาติ ปตฺถยิตฺวาฯ สีเลนาติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ วตนฺติ วตสมาทานํฯ ตโปติ ตปจรณํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เมถุนวิรติฯ เทโว วา ภวิสฺสามีติ มเหสกฺขเทโว วา ภวิสฺสามิฯ เทวญฺญตโร วาติ อปฺเปสกฺขเทเวสุ วา อญฺญตโรติฯ

7-8. ยาคุสุตฺตาทิวณฺณนา

[207-208] สตฺตเม วาตํ อนุโลเมตีติ วาตํ อนุโลเมตฺวา หรติฯ วตฺถิํ โสเธตีติ ธมนิโย สุทฺธา กโรติฯ อามาวเสสํ ปาเจตีติ สเจ อามาวเสสกํ โหติ, ตํ ปาเจติฯ อฏฺฐเม อจกฺขุสฺสนฺติ น จกฺขูนํ หิตํ, จกฺขุํ วิสุทฺธํ น กโรติฯ

9. คีตสฺสรสุตฺตวณฺณนา

[209] นวเม อายตเกนาติ ทีเฆน, ปริปุณฺณปทพฺยญฺชนกํ คาถาวตฺตญฺจ วินาเสตฺวา ปวตฺเตนฯ สรกุตฺติมฺปิ นิกามยมานสฺสาติ เอวํ คีตสฺสโร กาตพฺโพติ สรกิริยํ ปตฺถยมานสฺสฯ สมาธิสฺส ภงฺโค โหตีติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส วินาโส โหติฯ

10. มุฏฺฐสฺสติสุตฺตวณฺณนา

[210] ทสเม ทุกฺขํ สุปตีติ นานาวิธํ สุปินํ ปสฺสนฺโต ทุกฺขํ สุปติฯ ทุกฺขํ ปฏิพุชฺฌตีติ ปฏิพุชฺฌนฺโตปิ อุตฺตสิตฺวา สโลมหํโส ปฏิพุชฺฌติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สติสมฺปชญฺญํ มิสฺสกํ กถิตํฯ

กิมิลวคฺโค ปฐโมฯ